Zie je die adelaar naast
Johannes, daarboven? Dat is toch net een immens geplukte kip!" Het
gezicht van mijnheer De Vries uit Ten Boer straalt als hij mij
enthousiast tekst en uitleg geeft over de muurschilderingen in de
kerk van Garmerwolde: het is duidelijk dat hij de kerk en de
juweeltjes op het plafond een warm hart toedraagt, ook al wist de
schilder uit de 15e eeuw kennelijk niet hoe een adelaar eruit hoort
te zien.
De indrukwekkende afmeting en het kunstig metselwerk van de
kerk in Garmerwolde ontgaat niemand die er voorbij rijdt, maar
menigeen is niet op de hoogte van het bestaan van de prachtige
muurschilderingen.
Met adelaars als kippen en leeuwen als grote
poezen...
(Foto: Henk Remerie)
Deze werden bij toeval in 1941 tijdens restauraties ontdekt: onder
een dikke laag kalk kwamen ineens kleuren en vormen
tevoorschijn.
Kennelijk is er verscheidene malen sinds 1597, toen alle
katholieke versieringen uit de kerk werden verwijderd, een kalklaag
op muren en plafonds aangebracht. Sinds Groningen zich bij de Unie
van Utrecht had aangesloten (lees: koos voor aansluiting bij de
protestanten en hun opstand o.l.v. Willem van Oranje tegen de
katholieke Filips II) werden overal katholieke beelden, relikwieën
en schilderingen verwijderd en vernietigd. Het bedekken van de
fresco's met kalk bleek achteraf hun redding te zijn!
Ongetwijfeld waren de wanden van het schip van de kerk ook
versierd met schilderingen; helaas is bij de afbraak van het schip
in de 19e eeuw hiervan geen getuigenis opgeschreven.
Een stenen kerk
De bouw van deze - voormalige - kruiskerk begon in 1250,
waarschijnlijk de opvolger van een houten variant. De veen
ontginningen waren toen reeds ruim 200 jaar aan de gang en ook
hier, in het uiterste noorden van Nederland, voelde de katholieke
kerk zich geroepen haar onderdanen te hoeden. Tegen het einde van
de 13e eeuw kende de gemeente Ten Boer maar liefst vier niet
geringe kloosterkerken (Thesinge, Ten Boer, Sint Annen en
Wittewierum). Voor het bakken van de talloze kloostermoppen zullen
zij dankbaar gebruik hebben gemaakt van de pachters in deze
dunbevolkte streek. Een gedegen aanvoerroute voor alle
handelsproducten werd verwezenlijkt met de aanleg van de Stadsweg
en nog later, met het uitgraven van het Damsterdiep in 1425.
Muurschilderingen
De macht van de katholieke kerk is evident bij het raadplegen van
de cijfers: in de nadagen van de Middeleeuwen was 38% van alle
cultuurgrond in handen van de kloosters. In deze tijden van
economische welvaart en het verlangen zich van wereldse (lees:
verderfelijke) zaken af te wenden naar een meer vroom leven, werd
de kruiskerk van Garmerwolde gebouwd. Rond 1500 zijn er aan de
muren en plafonds van de kerk muurschilderingen aangebracht: men
vermoedt van de hand van Jan van Aken. Soortgelijke fresco's zijn
ook in de kerk van Sellingen aangetroffen, vermoedelijk van
dezelfde kunstenaar. Na het aanbrengen van een laag specie, werd
op de nog vochtige wand getekend en werden de afbeeldingen
ingekleurd met gebruik van natuurlijke pigmenten (kleur met een
plantaardige of dierlijke basis).
Het doel
Het optuigen van een doorgaans grote, kille kerk is niet alleen
het doel van de schilderingen geweest: voor de analfabeten onder de
gelovigen, en dat waren er nogal wat, was het prettig te staren
naar afbeeldingen van narren en inheemse vogels en planten i.p.v.
in het luchtledige tijdens de lange Latijns gesproken missen. Dat
de schilder en diens opdrachtgever zich hiervan bewust waren,
blijkt uit de keuze van de schilderobjecten: in het koor, boven
het altaar, kijken een aantal boosaardig spiedende griffioenen
(half leeuw, half roofvogel) neer op de kerkgangers. Zij
symboliseren Christus, de kerk en de paus in de verschijning van
een wezen met twee naturen. Het is alsof hun aanwezigheid maant tot
bezinning, voor een leven zonder zonden.
Het leven van Maria
Tegenwoordig staat het orgel op de plaats van het vroegere altaar.
Als men met het gezicht naar het orgel toestaat en vervolgens aan
de linkerkant de noordelijke dwarsbeuk in loopt, kan men het leven
van Maria aanschouwen: in vier tekeningen zie je de aankondiging
van de geboorte van Christus, de geboorte van Christus, de
aanschouwing van de drie koningen en het sterven van Maria. Vooral
deze laatste afbeelding is ontroerend: terwijl de apostelen zich om
haar dode lichaam scharen en rouwen om haar dood, is Maria onder
begeleiding van twee engelen al op weg naar de hemel.
In de hoeken van deze dwarsbeuk vind je afbeeldingen van de
gilden, zoals een winkelhaak en hamer.
De laatste uren van Christus
Steekt men vervolgens over naar de zuidelijke dwarsbeuk, dan zie
je hier de laatste uren van Christus.
Christus moet verschijnen voor Kaifas
(Foto: Henk Remerie)
Het naderende onheil is bijna tastbaar in de afbeelding waarin
Jezus met de Graal in zijn hand de komst van de Romeinen afwacht in
de hof van Gethsemane.
De apostelen die beloofd hadden met hun heer te waken, zie je in
diepe slaap in de rechterhoek. In de rechterbovenhoek steken boven
de toegangspoort van de hof, de lansen en hellebaarden uit van de
naderende Romeinse soldaten. Vervolgens zie je hoe Christus voor
Kaifas moet verschijnen, hoe hij gekruisigd wordt en hoe hij
opstaat uit het graf. De kruisigingsscène heeft als bijzonder
kenmerk het zegenende teken dat Christus maakt met zijn linkerhand,
aan het kruis: twee vingers gestrekt. De afbeelding hangt boven de
hoofdingang van de kerk: Jezus zegent alle kerkgangers bij het
binnentreden.
De vier apostelen
Als je tot slot terugloopt naar de plaats met het gezicht naar het
orgel en je kijkt naar boven, dan zie je daar de vier apostelen met
hun attributen: Mattheus met een engel, Marcus met een leeuw, Lucas
met een os en Johannes met een adelaar. Zeshonderd jaar geleden
vlamden de kleuren van deze tekeningen om hun achterliggende
verhalen kracht bij te zetten; nu valt vooral de kinderlijke stijl
van de vaalgeworden tekeningen op, met adelaars als kippen en
leeuwen als grote poezen. En toch zijn de grimassen van de narren,
getekend tussen de apostelen, niet mis te verstaan; net zo min als
de scherpe blik van de griffioenen boven het orgel. De boodschap
komt duidelijk over: hier wordt op je neergekeken, hier word je in
de gaten gehouden en - indien nodig - tot de orde geroepen!
Maar als je op een zonnige dag eventjes tijd kunt vinden om je een moment terug te trekken in die grote, koele en serene kerk van Garmerwolde, dan overheerst vooral rust en bewondering. Rust door de zwijgende gezichten aan het plafond en de grootsheid van de kerk; bewondering voor de overlevering van zulke prachtige kunstwerken uit een tijd waarin de middelen zeer gering waren. Beschouw dit artikel als een uitnodiging zelf eens de fresco's te bekijken, en laten we er vooral voor zorgen dat deze kunstschatten bewaard blijven!
Karline Malfliet
Met zeer veel dank aan mijnheer J. de Vries voor zijn
inspirerende rondleiding.
Bronnen: Ten Boer, Eén gemeente, negen dorpen, H. Feenstra
e.a., de website van Garmerwolde, encyclopedie.