Fresco's

Het verhaal achter de fresco´s

Zie je die adelaar naast Johannes, daarboven? Dat is toch net een immens geplukte kip!" Het gezicht van mijnheer De Vries uit Ten Boer straalt als hij mij enthousiast tekst en uitleg geeft over de muurschilderingen in de kerk van Garmerwolde: het is duidelijk dat hij de kerk en de juweeltjes op het plafond een warm hart toedraagt, ook al wist de schilder uit de 15e eeuw kennelijk niet hoe een adelaar eruit hoort te zien.
 De indrukwekkende afmeting en het kunstig metselwerk van de kerk in Garmerwolde ontgaat niemand die er voorbij rijdt, maar menigeen is niet op de hoogte van het bestaan van de prachtige muurschilderingen.

Met adelaars als kippen en leeuwen als grote poezen...
(Foto: Henk Remerie)
 
Deze werden bij toeval in 1941 tijdens restauraties ontdekt: onder een dikke laag kalk kwamen ineens kleuren en vormen tevoorschijn.
Kennelijk is er verscheidene malen sinds 1597, toen alle katholieke versieringen uit de kerk werden verwijderd, een kalklaag op muren en pla­fonds aangebracht. Sinds Groningen zich bij de Unie van Utrecht had aangesloten (lees: koos voor aansluiting bij de protestanten en hun opstand o.l.v. Willem van Oranje tegen de katholieke Filips II) werden overal katholieke beelden, relikwieën en schilderingen verwijderd en vernietigd. Het bedekken van de fresco's met kalk bleek achteraf hun redding te zijn!
Ongetwijfeld waren de wanden van het schip van de kerk ook versierd met schilderingen; helaas is bij de afbraak van het schip in de 19e eeuw hiervan geen getuigenis opgeschreven.

Een stenen kerk
De bouw van deze - voormalige - kruiskerk begon in 1250, waar­schijnlijk de opvolger van een houten variant. De veen ontgin­ningen waren toen reeds ruim 200 jaar aan de gang en ook hier, in het uiterste noorden van Nederland, voelde de katholieke kerk zich geroepen haar onderdanen te hoeden. Tegen het einde van de 13e eeuw kende de gemeente Ten Boer maar liefst vier niet geringe kloosterkerken (Thesinge, Ten Boer, Sint Annen en Wittewierum). Voor het bakken van de talloze kloostermoppen zullen zij dankbaar gebruik hebben gemaakt van de pachters in deze dunbevolkte streek. Een gedegen aanvoerroute voor alle handelsproducten werd verwezenlijkt met de aanleg van de Stadsweg en nog later, met het uitgraven van het Damsterdiep in 1425.

Muurschilderingen
De macht van de katholieke kerk is evident bij het raadplegen van de cijfers: in de nadagen van de Middeleeuwen was 38% van alle cultuurgrond in handen van de kloosters. In deze tijden van economische welvaart en het verlangen zich van wereldse (lees: verderfelijke) zaken af te wenden naar een meer vroom leven, werd de kruiskerk van Garmerwolde gebouwd. Rond 1500 zijn er aan de muren en plafonds van de kerk muurschilderingen aangebracht: men vermoedt van de hand van Jan van Aken. Soortgelijke fresco's zijn ook in de kerk van Sellingen aangetroffen, vermoedelijk van de­zelfde kunstenaar. Na het aanbrengen van een laag specie, werd op de nog vochtige wand getekend en werden de afbeeldingen ingekleurd met gebruik van natuurlijke pigmenten (kleur met een plantaardige of dierlijke basis).
 
Het doel
Het optuigen van een doorgaans grote, kille kerk is niet alleen het doel van de schilderingen geweest: voor de analfabeten onder de gelovigen, en dat waren er nogal wat, was het prettig te staren naar afbeeldingen van narren en inheemse vogels en planten i.p.v. in het luchtledige tijdens de lange Latijns gesproken missen. Dat de schilder en diens opdrachtgever zich hiervan bewust waren, blijkt uit de keuze van de schil­derob­jecten: in het koor, boven het altaar, kijken een aantal boosaardig spiedende griffioenen (half leeuw, half roofvogel) neer op de kerkgangers. Zij symboliseren Christus, de kerk en de paus in de verschijning van een wezen met twee naturen. Het is alsof hun aanwezigheid maant tot bezinning, voor een leven zonder zonden.

Het leven van Maria
Tegenwoordig staat het orgel op de plaats van het vroegere altaar. Als men met het gezicht naar het orgel toestaat en vervolgens aan de linkerkant de noordelijke dwarsbeuk in loopt, kan men het leven van Maria aanschouwen: in vier tekeningen zie je de aankondiging van de geboorte van Christus, de geboorte van Christus, de aanschouwing van de drie koningen en het sterven van Maria. Vooral deze laatste afbeelding is ontroerend: terwijl de apostelen zich om haar dode lichaam scharen en rouwen om haar dood, is Maria onder begeleiding van twee engelen al op weg naar de hemel.
In de hoeken van deze dwarsbeuk vind je afbeeldingen van de gilden, zoals een winkelhaak en hamer.
   

De laatste uren van Christus
Steekt men vervolgens over naar de zuidelijke dwarsbeuk, dan zie je hier de laatste uren van Christus.

Christus moet verschijnen voor Kaifas
(Foto: Henk Remerie) 

Het naderende onheil is bijna tastbaar in de afbeelding waarin Jezus met de Graal in zijn hand de komst van de Romeinen afwacht in de hof van Gethsemane. 
De apostelen die beloofd hadden met hun heer te waken, zie je in diepe slaap in de rechterhoek. In de rechterbovenhoek steken boven de toegangspoort van de hof, de lansen en hellebaarden uit van de naderende Romeinse soldaten. Vervolgens zie je hoe Christus voor Kaifas moet verschijnen, hoe hij gekruisigd wordt en hoe hij opstaat uit het graf. De kruisigingsscène heeft als bijzonder kenmerk het zegenende teken dat Christus maakt met zijn linkerhand, aan het kruis: twee vingers gestrekt. De afbeelding hangt boven de hoofdingang van de kerk: Jezus zegent alle kerkgangers bij het binnentreden.

De vier apostelen
Als je tot slot terugloopt naar de plaats met het gezicht naar het orgel en je kijkt naar boven, dan zie je daar de vier apostelen met hun attributen: Mattheus met een engel, Marcus met een leeuw, Lucas met een os en Johannes met een adelaar. Zeshonderd jaar geleden vlamden de kleuren van deze tekeningen om hun achterliggende verhalen kracht bij te zetten; nu valt vooral de kinderlijke stijl van de vaalgeworden tekeningen op, met adelaars als kippen en leeuwen als grote poezen. En toch zijn de grimassen van de narren, getekend tussen de apostelen, niet mis te verstaan; net zo min als de scherpe blik van de griffioenen boven het orgel. De boodschap komt duidelijk over: hier wordt op je neergekeken, hier word je in de gaten gehouden en - indien nodig - tot de orde geroepen!

Maar als je op een zonnige dag eventjes tijd kunt vinden om je een moment terug te trekken in die grote, koele en serene kerk van Garmerwolde, dan overheerst vooral rust en bewondering. Rust door de zwijgende gezichten aan het plafond en de groots­heid van de kerk; bewondering voor de overlevering van zulke prachtige kunstwerken uit een tijd waarin de middelen zeer gering waren. Beschouw dit artikel als een uitnodiging zelf eens de fresco's te bekijken, en laten we er vooral voor zorgen dat deze kunstschatten bewaard blijven!

Karline Malfliet 

Met zeer veel dank aan mijnheer J. de Vries voor zijn inspirerende rondleiding.

Bronnen: Ten Boer, Eén gemeente, negen dorpen, H. Feenstra e.a., de website van Garmerwolde, encyclopedie.